Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. – Edycje obcojęzyczne z okresu jej obowiązywania.
Po francusku
Dr Jerzy Kowecki w Konstytucja 3 Maja. Statut Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji . PWN 1981 s. 57, (V wyd. 2014, s. 71) podaje: „Tłumaczenie francuskie zamieścił wychodzący w Warszawie „Journal Hebdomadaire de la Diète” (w numerach 26-30, od 6 lipca do 3 sierpnia 1791 r.).”
Niżej znajdujący się w zbiorach prywatnych, egz. nieoprawiony, nieobcięty, bez znaków bibliotecznych. Być może unikat. RARA !.
Opis bibliograficzny tej edycji znalazła i przesłała właścicielowi egzemplarza Pani Prof. Anna Grześkowiak-Krwawicz w spisie nowo wydanych ksiąg w sierpniu 1791 wydanym przez B. Saakes’a w Amsterdamie 1794 r. [B. Saakes, Naamlijst van Nederduitsche boeken, als mede van Fransche en Latijnsche werken, oratien, dissertatien, konst prenten, pourtraitten, land kaarten, enz. gedurende de jaaren 1790-1793, inons v a d e r i. anduit gekomen, Amsterdam 1794. Na stronie 136 na liście książek wydanych w sierpniu 1791: (lijst van nieuw uitgekomen Boekenn in augustus, 1791. No. I)]
Jest to kolejne wydanie Ustawy Rządowej po francusku wg warszawskiego wyd. P. Dufour. Po edycjach warszawskiej i paryskiej tu HAGA !
Dwie edycje francuskie z 1791 r.: warszawska [Forme constitutionelle décrétée par acclamation dans la séance du 3. Mai, sanctionnée a l’unanimité, dans la sanctionée suivante du 5. Mai 1791.] Chez P. Duofour (8º, 43 s.). Reprinty z egz BN w Warszawie (niegdyś z Biblioteki Wilanowskiej), sygn. W.1.4665, wydawane przez PWN (1991) i Kancelarię Sejmu (2011), oraz paryska, przedrukowana z warszawskiej: [Forme constitutionelle de la Pologne décrétée par acclamation dans […]] w Desenne, Victor Druk, (8º, 31 s.) W Polonie (cyfrowe): SD XVIII. 2.7472 oraz 2.7436
Nie wiem czy tłumaczenie francuskie w Journal Hebdomadaire jest takie samo jak wydrukowane w książeczkach. Nie wiem, czy są gdzieś zachowane numery żurnalu z tekstem Ustawy Rządowej. W drugim tomie Bibliografii czasopism warszawskich 1579-1981, wydanym przez Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy (Koszykową) w r. 1996 jest nota: „* 3845. JOURNAL Hebdomadairc de la Diete par M. de V. [Tyg.] 1788 (nr 1 : 9 XI) – 1791 (nr 52 : XII). Wyd. [Jan Potocki]. Red. [Jean Charles Pinabel de Verriere], 18,5 x 13 cm. Red. od 1790 (nr 14?) Józef Mostowski, od nr 41 Le Jay d’Assumuire. Tekst franc. BJ, BN, Ossol.” Gwiazdka przed nr oznacza, iż czasopismo jest niekompletne.
Czytana w prawie całej Europie, wydawana po francusku w Holandii (Republice Zjednoczonych Prowincji) Gazeta Lejdejska – Nouvelles extraodinaires de divers endroits – drukowała Ustawę Rządową od 21 czerwca (No 49) do 12 lipca (No 55) 1791 r. Egz. z zasobów Princeton University dosępny: https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=njp.32101076535705&view=1up&seq
„Polacy na wolności nic nie stracili, bo żeby coś utracić, niezbędnym warunkiem jest to mieć”. Tłum. C.K.
Historie de la prétendue révolution de Pologne : avec un examen de la novelle constitution wydana w Paryżu w r. 1792 przez Francois Buisson. 376 stron (i dwie tablice). Na str. 90-140 tekst Konstytucji 3 Maja z obszernymi komentarzami.
Estreicher podaje, iż podobno drukowana była przez Altestiego Sekretarza Zubowa w Petersburgu. Dwie edycje. Różniące się tylko k. tyt., odbitą z nowego składu z którego usunięto słowo „Pretndue” (tak zwanej) oraz zmieniono k. p.tyt. na wyjaśnienie edytora, iż nic zmieniać nie było potrzeby. Bloki książki identyczne, merytorycznie i typograficznie, na takim samym papierze. [ + edycja po niemiecku Geschichte der vermeintlichen Revoution Pohlens. Altenburg 1793. ]
Przekład Ustawy Rządowej na j. francuski wydaje się być taki sam jak w wydaniach broszurowych (warszawskiej , paryskiej czy haskiej) wyżej opisanych, różnice występują w ortografii. Nie ma w nich Deklaracji Stanów Zgromadzonych, oblatowanej (i wydrukowanej w pierwodrukach) razem z Ustawą Rządową. „Deklaracja …” znajduje się natomiast w edycjach angielskich i niemieckiej.
Zdigitalizowany – Polena egz. SD XVIII 2.2911, drugi egz, 2.2850)
Autor opracowania – Jean Claude Hippolyte Méhée de La Touche – tajny agent francuski w czasie ancien régime. Wysłany w misjach specjalnych do Rosji i Rzeczypospolitej. W latach 1790-1791 redagował Gazette de Varsovie. Był szpiegiem rosyjskim i pobierał stałą pensję z ambasady carskiej. Pisał o nim J. I. Kraszewski : „Francuz, awanturnik Méhée, wydał pełną złości i potwarzy, niemniej wszakże ciekawą Historyę rewolucji polskiej roku 1791 ***, która dwa razy drukowaną była . . ., jak się zdaje , pisana pod wpływem zgryźliwego, niechętnego nam Essena, rezydenta saskiego, . . .” w: Polska w czasie trzech rozbiorów, t. II. A Jerzy Łojek – Wydawcy i redaktorzy „Gazette de Varsovie” (1791-1793) w: Roczniku Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. VIII nr 4 (1969) s. 453-476 udostępnionego w intrenecie przez Muzeum Historii Polski w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl :
„Redakcja usiłoawała ukryć swój antykonstytucyjny zamiar propagandowy, publikując razem z ową korespondencją własne, umyślnie chyba niedołężne komentarze polemiczne, ale nikogo to nie zwiodło. Dopatrzono się natychmiast złej woli Méhéego i Glavego [Przejąwszy wyłącznie w swoje ręce redakcję „Gazette de Varsovie’ Glave starał się zachowywać jak najbardziej lojalnie wobec Stronnictwa Patriotycznego i szanować linię polityczną zwolenników Konstytucji 3 Мja. Od października 1791 do czerwca 1792 „Gazette de Varsovie” szła w ślady „Gazety Narodowej i Obcej” i w treści swojej niewiele od niej odbiegała].
Jean-Claude-Hippolyte Mébée de la Touche starał się zapewne wejść w służbę polską wobec utraty zatrudnienia w królewskiej policji francuskiej z powodu wydarzeń rewolucyjnych, spotykały go jednak same niepowodzenia, wskutek których zapłonął namiętną nienawiścią do Polaków i Rzeczypospolitej, a upust tej nienawiści miał dać niedługo potem w osławionym paszkwilu, swojej Histoire de la prétendue révolution de la Pologne.
Méhée przemilczał jednak pewną ważną okoliczność: otóż swoją antypolską i antykonstytucyjną książkę napisał (przynajmniej w pierwotnej, uzupełnionej potem wersji) jeszcze w Warszawie, najwidoczniej na zamówienie lub z inspiracji Jakuba Bułhakowa, ówczesnego posła Katarzyny II przy dworze polskim — i chciał ją wydać w Polsce, korzystając z panującej tutaj znacznej swobody druku.
Po powrocie do Francji Méhée zakrzątnął się żywo wokół publikacji swojego dzieła o Polsce. Histoire de la prétendue révolution ukazała się w Paryżu już w kwietniu 1792. Ten gwałtowny w tonie, pełen inwektyw i oskarżeń pod adresem społeczeństwa polskiego paszkwil, dowodzący, iż nie ma i nie może być żadnej wspólnoty idei czy interesów między rewolucyjną Francją i arystokratyczno-niewolniczą Polską, z uznaniem i szacunkiem wspominający jedynie Szczęsnego Potockiego oraz jego klikę — przyjęty został przez prasę francuską bardzo nieprzychylnie; mimo to Méhée przygotował wkrótce potem drugie wydanie, w którym mógł już donieść z triumfem o zwycięstwie Targowicy.”
Podaje Jerzy Łojek, iż książka ukazała się w Paryżu w kwietniu 1792, zatem o tryumfie targowiczan Méhée donosić mógł nie w niej a gdzie indziej. Nazwa wioski „Targowica” w tym dziele nie pada.
Wnikliwą analizę książki Méhée’go zamieściła pani prof. Anna Grześkowiak-Krwawicz: J. C. Mehee de la Touche i jego historia rzekomej rewolucji w Polsce opublikowaną w Gdańskich Zeszytach Humanistycznych, Rok XXV, nr 29, s. 107-122.
Ze względu na trudność dostępu do tego tekstu cytuję obszerne jego fragmenty:„Również wśród Francuzów budziła Konstytucja polska duże zainteresowanie […] chwalili ją ci spośród nich, którzy uważali, że rewolucja we Francji zaszła już za daleko, podkreślając przy tym bezkrwawość przewrotu w Polsce. […] .
publikacja Méhée’go jest wyraźnie wrogo nastawiona nie tylko wobec Konstytucji 3 Maja, ale również wobec Polski i to do tego stopnia, że wielu badaczom nasunęły się przypuszczenia, iż powstała na zamówienie ambasady rosyjskiej. […]
… jej wyraźnie antypolski charakter. Jednak mimo swej niewątpliwej tendencyjności , zasługuje chyba na uwagę, jako pierwsza we Francji tak obszerna analiza przemian zaszłych w Polsce i nowej polskiej Ustawy Rządowej. Tym bardziej, że w krótkim czasie około jednego roku doczekała się ona aż trzech wydań, w tym jednego w języku niemieckim.1 […] stosunek Méhée’go do Polski, którą przedstawia w dodatku do swej pracy jako kraj ponury i niemalże dziki. Wydaje się, że przy charakterystyce kraju, w którym powstała Konstytucja 3 Maja, nadrzędnym celem autora było wzbudzenie w czytelnikach niechęci do Polski.
[…] analiza samej Ustawy Rządowej umieszczona na marginesie jej tekstu, zgodnego z wersją oficjalną konstytucji wydaną w drukarni Dufoura […]2
Otóż Méhée postanowił udowodnić, że nowa konstytucja jest z gruntu zła, a wprowadzono ją w drodze zamachu stanu (a wiec przemocą, wbrew woli większości narodu, a nie tylko garstki krzykaczy, […]
Autor Historii stara się przy tym ośmieszyć sejm polski, […] stosując własny […] podział posłów na sprzysiężonych (conjurès) i prawdziwych patriotów […], to przeciwnicy ustawy, między innymi wymieniony z nazwiska Suchorzewski. […] „ostatniego obrońcy ginącej wolności” (dernier soutien de la Liberte expirante)
W obszernej i dość gruntownej, acz tendencyjnej krytyce Konstytucji 3 Maja autor szczególny nacisk położył na sprawy ustrojowe, […]. Różni się tym wyraźnie od innych autorów francuskich, […]
Analiza Konstytucji 3 Maja doprowadziła Méhée’go do wniosku, że ustawa jest szkodliwa lub zgoła niebezpieczna dla wszystkich grup społeczeństwa polskiego. […]
Jeśli założyć, że cele Historii rzekomej rewolucji w Polsce były głównie propagandowe, to dość istotne jest pytanie, do jakiego stopnia była ona znana we Francji. Historia ukazała się wiosną 1792 r., w przededniu wojny polsko-rosyjskiej, […]. Można jednak sądzić, że książka ta nie była zbyt szeroko czytana. […]
Wydaje się natomiast, że pewne zrozumiałe zresztą zainteresowanie wzbudziła praca Méhée’go w Polsce, […]. Nie wywołała jednak polemik, […], traktując ją wyłącznie jako dzieło propagandy carskiej.
Podsumowując wypadnie stwierdzić, że praca Méhée’go, stanowiąca w istocie rzeczy paszkwil na Konstytucję 3 Maja, jest nie tylko interesującym przyczynkiem do historii propagandy, ale zasługuje na uwagę również ze względu na obszerną i oryginalną, aczkolwiek bardzo stronniczą analizę systemu rządów wprowadzonych w Polsce po trzecim maja 1791 r.”
——————————————————————————————————————–
1. Geschichte der vermeintlichen Revoution Pohlens. Altenburg 1793.
2. [przypis mój, W.K.] Uważam za znamienne pominięcie w tłumaczeniu Ustawy ostatniego akapitu II. rozdziału – Szlachta Ziemianie : Szlachtę za naypierwszych Obrońcow wolności , i nineyszey Konstytucyi uznaiemy ; każdego Szlachcica cnocie, Obywatelstwu i honorowi, iej świętość do szanowania, jej trwałość do strzeżenia poruszamy , iako iedyną twierdzę Oyczyzny , i swobod naszych.
Par M. de la Croix
Professeur de Droit pubblic Lycée.
O innej edycji zaopatrzonej w komentarze podaje katalog internetowy UJ : Jacqes-Vicent Delacroix / Constitutions Des Principaux États De L’Europe Et Des États-Unis De L’Amérique. [Konstytucje Większych Państw Europy i Stanów Zjednoczonych Ameryki]. T. 3 / Par M. De La Croix, Professeur de Droit public au Lycee. Księgarz Buisson ; Paryż 1791.
[2] karty, XII, 428 stron, 8º . Wykład 38. poświęcony omówieniu Konstytucji 3 Maja z jej tekstem (s. 283-340) oraz druga edycja – 1793 r., [2] karty, 410 stron ; 8º , (s. 279-336).
Obu pozycji Estr. XV-XVIII nie notuje ; BVB online ; ICCU online.
6-cio tomowe dzieło [T. 1-5 1791-1793, t. 6. (2. ed.) 1801, poszczególne tomy wielokrotnie wznawiane]. W tomie 1. wykłady od 7-ego do 12-ego poświęcone Polsce.
Jacques-Vincent Delacroix (1743 – 1832), już w roku pojawienia się Konstytucji 3 Maja 1791, opisuje ją i widzi w niej wiele cennych wartości, walorów ustawodawczych i pomysłów, których nie powstydziliby się jego rodacy, z J.J. Rousseau na czele. Opisuje przebieg wydarzeń, które między innymi doprowadziły do upadku autorytetu króla, zniszczenia przywilejów mieszczan i ogromnego obciążenia chłopstwa w Polsce końca XVIII wieku. I mógłby tak długo utyskiwać nad opłakanym stanem państwa, ale jedno wydarzenie zmieniło ten pogląd.
Nagle nie lud dąży do wywalczenia sobie naturalnych praw, zagrabionych przez władzę królewską, tylko władza królewska, w ciszy, bez rozgłosu, skupia się nad rządzeniem wolnym ludem, odnosi się do życia ponad nicością poddaństwa.
Sześćdziesięciu niespełna trzydziestoletnich posłów Sejmu zostało wtajemniczonych – pisze – w ten mądry i humanistyczny projekt. Obcy ministrowie byli za to zainteresowani pozostawieniem Polski w otchłani niebytu.
Jednak 5 maja 1791 roku świat i Polacy dowiedzieli się o Konstytucji, uchwalonej 3 maja 1791 roku.
W dalszym komentarzu podkreśla walory Konstytucji 3 Maja: jeśli nawet nie jest ona tak dobra, jak konstytucja francuska, jeśli jej fundamenty nie są oparte w pełni na naturalnej równości, to jest ona wstrząsem dla szlachetnych umysłów, bez użycia siły, bezkrwawym.
Ustawodawca nie zamknął dokumentu konstytucji na zmiany, wręcz przeciwnie, otworzył drogę dotarcia – pewnego dnia – do stanu doskonałości, którego w dniu uchwalenia na pewno jej brakowało.
Uważa, iż być może bezstronni czytelnicy znajdą tu artykuły, które mogłyby wzbogacić francuską konstytucję. [komentarze – Cezary Kozak]
O kolejnym tekście po francusku (i włosku) na dole tej strony.
Po angielsku
New Consttitution Of The Government Of Established By The Revolution, The Third Of May, 1791. The second edition. London: Printed for J. Debrett. Piccadilly M.DCC.XCI. 110 s. Jest to bardzo wczesny angielski przekład Ustawy Rządowej. ZAWIERA: New Constitution of … (Ustawa Rządowa); Declaration of the States Assemble (Deklaracja Stanów Zgromadzonych); Law concerning Dietines, or primary Assemblies of Poland (Sejmiki); Law concerning Towns and Citizens within the Dominions of the Republic. (Miasta Nasze Królewskie Wolne w Państwach Rzeczypospolitej). E. XIV, 376 nie notuje tej edycji! Podje: edycja dwuczęściowa. Część 1. k. 2. s. 40. Cz. II. k. 2. s. 68., Wydany reprint (z 2. edycji) przez Kancelarię Sejmu w 2011 r. (zmniejszony o 20% w stos. do oryginału) z egz. BN w W-wie, sygn. XVIII.2.3374 wyd. W katalogu BN pierwsza edycja ma tylko 40 s.
GENTELMAN’S MAGAZINE. SUPLEMENT, FOR THE YEAR 1791. [s. 1169-1242]. Na str. 1193-1197 New Constitution of the Government of Poland, As established by the Revolution, May 3, 1791. Następnie na str.1197- 1206 konstytucja francuska z 4 sierpnia 1791. Tłumaczenie różni się od pokazanego wyżej wydania Debrtett’a (co widać już po pierwszym słowie preambuły). Różnic jest więcej, prawdopodobnie pochodzą z tego samego tłumaczenia, redaktor magazynu skrócił tekst Ustawy Rządowej (o kilkanaście procent)
Po niemiecku
W bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego znajduje się edycja niemiecka opisanej wyżej pracy Jeana Claude Hippolyte Méhée de La Touche Historie de la prétendue révolution de Pologne : avec un examen de la novelle constitution : Geschichte der vermeintlichen Revoution Pohlens. Altenburg 1793. [Zdygitalizowana, dostępną w Internecie]. Nie wiem, czy autor dokonał w niej jakichkolwiek zmian, wszak ukazała się już upadku Konstytucji 3 Maja. Z tego co wiem mieszczaństwo w Polsce było w znacznej mierze niemieckojęzyczne. Mogła ta praca na nie oddziaływać. Pracę tą znał Roman Dmowski i Tadeusz Kościuszko (egz. z ich podpisami był 9 marca 2024r. na krakowskiej aukcji Wójtowiczów). Nie wiem czy na temat tej edycji były jakieś opracowania.
Tak skomentowała mi te edycje p. prof. Anna Grześkowiak-Krwawicz : Glave Konstytucję nader chwalił i myślę, że właśnie jego książeczka była adresowana do mieszczan, choć zapewne i do odbiorców w Niemczech. Natomiast niemieckie wydanie Méhée’go chyba jednak bardziej do niemieckojęzycznej „Europy”.
Glave-Kobielski Karol (1752 – 1831). Geschichte der Polnischen Staats-Veränderung vom 3. May 1791. Nach dem Polnischen Berichte der Warschauer National-Zeitung. Von K.G. [krypt.]. Warschau (Warszawa) [1791]. Gedruckt bey Michael Gröll, Hof-Buchhåndler, 119, [2] s. 16,5 x 10 cm. Rozprawa urodzonego w Szczecinie ekonomisty, awanturnika, publicysty polskiego i pruskiego, wydawcy „Gazette de Varsovie” (Nr 1. 17 IX 1791 – nr 78. 28 IX 1793). Tajny agent austriacki, autor pism antypruskich, antyrosyjskich i antyfrancuskich. Podobno w 1809 r. współorganizator nieudanego porwania cesarza Napoleona. W latach 1813-1823 więziony.
Historia uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Na stronach 65-103 znajduje się jej tekst. [Z tej edycji jest reprint Ustawy Rządowej z egz. z BN, sygn. W.1.4473 wydany w r. 2011 przez Kancelarię Sejmu, dołączany do teki z faksymile oryginału (rękopisu z zespołu Archiwum Publicznego Potockich przechowywanego w AGAD-dzie w W-wie). W tekach znajdowały się też reprinty druków wydań Grőlla po polsku, niemiecku bądź po francusku P. Dufour albo londyńskiego wydania J. Debretta]
Neue Konstitution von Pohlen, vom 3. May 1791.
Osobne odbicie z roku 1792 [z Deklaracją Stanów Zgromadzonych]. Druk Michała Grölla, Warszawa? , sygnatura SD XVIII.1.7479 ; 33 s. 8º, Skan pochodzi z BNPollony.
[Egz. ten zanim trafił w lutym r. 2001 z bydgoskiej aukcji do zbiorów BN był w zasobach Instytutu Sztuki Ludowej ZSRR Uniwersytetu w Lipsku]
Dość wczesnym, ale już po jej upadku [z 1793 r.], wydaniem Ustawy Rządowej po niemiecku jest tłumaczenie pracy Hugo Kołłątaja, Ignacego i Stanisława Potockich oraz Franciszka Ksawerego Dmochowskiego O ustanowieniu i upadku Konstytucyi Polskiej 3go Maia 1791. – Vom Entstehen und Untergange der Polnischen Konstitution vom 3ten May 1791. Tom drugi tego wydania pokazany był na wystawie w Nieborowie w 2010 r., pochodzi z ich biblioteki. TekstUstawy Rządowej jest w t. 1. na str. 200-231.
Tekst Ustawy Rządowej został też opublikowany i omówiony po niemiecku w : JEKEL Franciszek Joseph / Pohlens Staatsveranderung und letze Verfassung. ; Erster Theil. Wien 1803. [2], XXVI, [2], 132 s. i w kolejnych edycjach. W roku 1819 we Lwowie ukazało się polskie tłumaczenie tego opracowania dokonane przez Konstantego Słotwińskiego.
Piotr Bejrowski – historyk i politolog z Uniwersytetu Gdańskiego 3 maja 2021 r. opublikował a zaktualizował rok później na Portalu historycznym Histmag.org, [licencja (CC BY-SA 3.0)] na str.: https://histmag.org/
Konstytucja 3 Maja po włosku. Neapol 1821. Skan słaby .
O pierwszych przekładach Konstytucji 3 Maja także o relacjach o niej w prasie pisze prof. Anna Grześkowiak-Krwawicz w kwartalniku Pamiętnik Literacki CXII, 2021 z. 2, s. 225-234. IBL PAN dostępne w Internecie: https://rcin.org.pl/Content/231751/WA248_253047_P-I-30_krwawicz-o-pierwszych_o.pdf. Jak również , tej samej Autorki w : Czy rewolucja może być legalna ? 3 maja 1791 w oczach współczesnych Wydawnictwo DiG, Warszawa 2012.
Dr Ewa Wiśniewska publikuje : Prasa amerykańska wobec Konstytucji 3 maja w : Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIII – 2020 s. 255- 265
