Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. – Edycje obcojęzyczne z okresu jej obowiązywania.
Po francusku
Dr Jerzy Kowecki w Konstytucja 3 Maja. Statut Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji . PWN 1981 s. 57, (V wyd. 2014, s. 71) podaje: „Tłumaczenie francuskie zamieścił wychodzący w Warszawie „Journal Hebdomadaire de la Diète” (w numerach 26-30, od 6 lipca do 3 sierpnia 1791 r.).”
Niżej znajdujący się w zbiorach prywatnych, egz. nieoprawiony, nieobcięty, bez znaków bibliotecznych. Być może unikat. RARA !.
Opis bibliograficzny tej edycji znalazła i przesłała właścicielowi egzemplarza Pani Prof. Anna Grześkowiak-Krwawicz w spisie nowo wydanych ksiąg w sierpniu 1791 wydanym przez B. Saakes’a w Amsterdamie 1794 r. [B. Saakes, Naamlijst van Nederduitsche boeken, als mede van Fransche en Latijnsche werken, oratien, dissertatien, konst prenten, pourtraitten, land kaarten, enz. gedurende de jaaren 1790-1793, inons v a d e r i. anduit gekomen, Amsterdam 1794. Na stronie 136 na liście książek wydanych w sierpniu 1791: (lijst van nieuw uitgekomen Boekenn in augustus, 1791. No. I)]
Jest to kolejne wydanie Ustawy Rządowej po francusku wg warszawskiego wyd. P. Dufour. Po edycjach warszawskiej i paryskiej tu HAGA !
Dwie edycje francuskie z 1791 r.: warszawska [Forme constitutionelle décrétée par acclamation dans la séance du 3. Mai, sanctionnée a l’unanimité, dans la sanctionée suivante du 5. Mai 1791.] Chez P. Duofour (8º, 43 s.). Reprinty z egz BN w Warszawie (niegdyś z Biblioteki Wilanowskiej), sygn. W.1.4665, wydawane przez PWN (1991) i Kancelarię Sejmu (2011), oraz paryska, przedrukowana z warszawskiej: [Forme constitutionelle de la Pologne décrétée par acclamation dans […]] w Desenne, Victor Druk, (8º, 31 s.) W Polonie (cyfrowe): SD XVIII. 2.7472 oraz 2.7436
Nie wiem czy tłumaczenie francuskie w Journal Hebdomadaire jest takie samo jak wydrukowane w książeczkach. Nie wiem, czy są gdzieś zachowane numery żurnalu z tekstem Ustawy Rządowej. W drugim tomie Bibliografii czasopism warszawskich 1579-1981, wydanym przez Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy (Koszykową) w r. 1996 jest nota: „* 3845. JOURNAL Hebdomadairc de la Diete par M. de V. [Tyg.] 1788 (nr 1 : 9 XI) – 1791 (nr 52 : XII). Wyd. [Jan Potocki]. Red. [Jean Charles Pinabel de Verriere], 18,5 x 13 cm. Red. od 1790 (nr 14?) Józef Mostowski, od nr 41 Le Jay d’Assumuire. Tekst franc. BJ, BN, Ossol.” Gwiazdka przed nr oznacza, iż czasopismo jest niekompletne.
Czytana w prawie całej Europie, wydawana po francusku w Holandii (Republice Zjednoczonych Prowincji) Gazeta Lejdejska – Nouvelles extraodinaires de divers endroits – drukowała Ustawę Rządową od 21 czerwca (No 49) do 12 lipca (No 55) 1791 r. Egz. z zasobów Princeton University dosępny: https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=njp.32101076535705&view=1up&seq
Historie de la prétendue révolution de Pologne : avec un examen de la novelle constitution wydana w Paryżu w r. 1792 przez Francois Buisson. 376 stron (i dwie tablice). Na str. 90-140 tekst Konstytucji 3 Maja z obszernymi komentarzami. Przekład na j. francuski wydaje się być taki sam jak w wydaniach broszurowych (warszawskiej i paryskiej) wyżej opisanych, różnice występują w ortografii. Nie ma w nim Deklaracji Stanów Zgromadzonych, oblatowanej (i wydrukowanej w pierwodrukach) razem z Ustawą Rządową. „Deklaracja …” znajduje się natomiast w edycjach angielskich i niemieckiej. Ilustracja – exlibris heraldyczny Moraczewskich – drzeworyt Konstantina Stiepanowicza Kozłowskiego z Kijowa (1905-1975), pochodzi z egzemplarza znajdującego się w BN. Zdigitalizowany – Polena egz. SD XVIII 2.2911, drugi egz, 2.2850)
Autor opracowania – Jean Claude Hippolyte Méhée de La Touche – tajny agent francuski w czasie ancien régime. Wysłany w misjach specjalnych do Rosji i Rzeczypospolitej. W latach 1790-1791 redagował Gazette de Varsovie. Był szpiegiem rosyjskim i pobierał stałą pensję z ambasady carskiej. Pisał o nim Jerzy Łojek – Wydawcy i redaktorzy „Gazette de Varsovie” (1791-1793) w: Roczniku Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. VIII nr 4 (1969) s. 453-476 udostępnionnego w internecie przez Muzeum Historii Polski w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl :
„Redakcja usiłowała ukryć swój antykonstytucyjny zamiar propagandowy, publikując razem z ową korespondencją własne, umyślnie chyba niedołężne komentarze polemiczne, ale nikogo to nie zwiodło. Dopatrzono się natychmiast złej woli Méhéego i Glavego [Przejąwszy wyłącznie w swoje ręce redakcję „Gazette de Varsovie’ Glave starał się zachowywać jak najbardziej lojalnie wobec Stronnictwa Patriotycznego i szanować linię polityczną zwolenników Konstytucji 3 Мja. Od października 1791 do czerwca 1792 „Gazette de Varsovie” szła w ślady „Gazety Narodowej i Obcej” i w treści swojej niewiele od niej odbiegała].
Jean-Claude-Hippolyte Mébée de la Touche starał się zapewne wejść w służbę polską wobec utraty zatrudnienia w królewskiej policji francuskiej z powodu wydarzeń rewolucyjnych, spotykały go jednak same niepowodzenia, wskutek których zapłonął namiętną nienawiścią do Polaków i Rzeczypospolitej, a upust tej nienawiści miał dać niedługo potem w osławionym paszkwilu, swojej Histoire de la prétendue révolution de la Pologne.
Méhée przemilczał jednak pewną ważną okoliczność: otóż swoją antypolską i antykonstytucyjną książkę napisał (przynajmniej w pierwotnej, uzupełnionej potem wersji) jeszcze w Warszawie, najwidoczniej na zamówienie lub z inspiracji Jakuba Bułhakowa, ówczesnego posła Katarzyny II przy dworze polskim — i chciał ją wydać w Polsce, korzystając z panującej tutaj znacznej swobody druku.
Po powrocie do Francji Méhée zakrzątnął się żywo wokół publikacji swojego dzieła o Polsce. Histoire de la prétendue révolution ukazała się w Paryżu już w kwietniu 1792. Ten gwałtowny w tonie, pełen inwektyw i oskarżeń pod adresem społeczeństwa polskiego paszkwil, dowodzący, iż nie ma i nie może być żadnej wspólnoty idei czy interesów między rewolucyjną Francją i arystokratyczno-niewolniczą Polską, z uznaniem i szacunkiem wspominający jedynie Szczęsnego Potockiego oraz jego klikę — przyjęty został przez prasę francuską bardzo nieprzychylnie; mimo to Méhée przygotował wkrótce potem drugie wydanie, w którym mógł już donieść z triumfem o zwycięstwie Targowicy.”
O edycji zaopatrzonej w komentarze podaje katalog internetowy UJ : Jacqes-Vicent Delacroix / Constitutions Des Principaux États De L’Europe Et Des États-Unis De L’Amérique. [Konstytucje Większych Państw Europy i Stanów Zjednoczonych Ameryki] T. 3 /Par M. De La Croix, Professeur de Droit public au Lycee. Księgarz Buisson ; Paryż 1791.
[2] karty, XII, 428 stron, 8º . Rozdział 38 poświęcony Konstytucji 3 Maja z tekstem (s.283-340)
oraz druga edycja – 1793 r., [2] karty, 410 stron ; 8º . Rozdział 37 poświęcony Konstytucji 3 Maja z tekstem (s. 279-336).
Obu pozycji Estr. XV-XVIII nie notuje ; BVB online ; ICCU online.
Jacques-Vincent Delacroix (1743 – 1832), już w roku pojawienia się Konstytucji 3 Maja 1791, opisuje ją i widzi w niej wiele cennych wartości, walorów ustawodawczych i pomysłów, których nie powstydziliby się jego rodacy, z J.J. Rousseau na czele. Opisuje przebieg wydarzeń, które między innymi doprowadziły do upadku autorytetu króla, zniszczenia przywilejów mieszczan i ogromnego obciążenia chłopstwa w Polsce końca XVIII wieku. I mógłby tak długo utyskiwać nad opłakanym stanem państwa, ale jedno wydarzenie zmieniło ten pogląd.
Nagle nie lud dąży do wywalczenia sobie naturalnych praw, zagrabionych przez władzę królewską, tylko władza królewska, w ciszy, bez rozgłosu, skupia się nad rządzeniem wolnym ludem, odnosi się do życia ponad nicością poddaństwa.
Sześćdziesięciu niespełna trzydziestoletnich posłów Sejmu zostało wtajemniczonych – pisze – w ten mądry i humanistyczny projekt. Obcy ministrowie byli za to zainteresowani pozostawieniem Polski w otchłani niebytu.
Jednak 5 maja 1791 roku świat i Polacy dowiedzieli się o Konstytucji, uchwalonej 3 maja 1791 roku.
W dalszym komentarzu podkreśla walory Konstytucji 3 Maja: jeśli nawet nie jest ona tak dobra, jak konstytucja francuska, jeśli jej fundamenty nie są oparte w pełni na naturalnej równości, to jest ona wstrząsem dla szlachetnych umysłów, bez użycia siły, bezkrwawym.
Ustawodawca nie zamknął dokumentu konstytucji na zmiany, wręcz przeciwnie, otworzył drogę dotarcia – pewnego dnia – do stanu doskonałości, którego w dniu uchwalenia na pewno jej brakowało.
Uważa, iż być może bezstronni czytelnicy znajdą tu artykuły, które mogłyby wzbogacić francuską konstytucję. [komentarze – Cezary Kozak]
O kolejnym tekście po francusku (i włosku) na dole tej strony.
Po angielsku
Jest to bardzo wczesny angielski przekład Ustawy Rządowej. [E.XIV, 376 (tylko edycja dwuczęściowa)]. Estreicher nie notuje tej edycji! ZAWIERA: New Constitution of … (Ustawa Rządowa); Declaration of the States Assemble (Deklaracja Stanów Zgromadzonych); Law concerning Dietines, or primary Assemblies of Poland (Sejmiki); Law concerning Towns and Citizens within the Dominions of the Republic. (Miasta Nasze Królewskie Wolne w Państwach Rzeczypospolitej). [The second edition. London: Printed for J. Debrett. Piccadilly M.DCC.XCI. 110 s. ]. Wydany reprint przez Kancelarię Sejmu w 2011 r. (zmniejszony o 20% w stos. do oryginału) z egz. BN w W-wie, sygn. XVIII.2.3374 wyd. Na pierwszą edycję, którą wymienia Estreicher nie natrafiłem.
GENTELMAN’S MAGAZINE. SUPLEMENT, FOR THE YEAR 1791. [s. 1169-1242]. Na str. 1193-1197 New Constitution of the Government of Poland, As established by the Revolution, May 3, 1791. Następnie na str.1197- 1206 konstytucja francuska z 4 sierpnia 1791. Tłumaczenie różni się od pokazanego wyżej wydania Debrtett’a (co widać już po pierwszym słowie preambuły). Różnic jest więcej, prawdopodobnie pochodzą z tego samego tłumaczenia, redaktor magazynu skrócił tekst Ustawy Rządowej (o kilkanaście procent)
Po niemiecku
Glave-Kobielski Karol (1752 – 1831). Geschichte der Polnischen Staats-Veränderung vom 3. May 1791. Nach dem Polnischen Berichte der Warschauer National-Zeitung. Von K.G. [krypt.]. Warschau (Warszawa) [1791]. Gedruckt bey Michael Gröll, Hof-Buchhåndler, 119, [2] s. 16,5 x 10 cm. Rozprawa urodzonego w Szczecinie ekonomisty, awanturnika, publicysty polskiego i pruskiego, wydawcy „Gazette de Varsovie” (Nr 1. 17 IX 1791 – nr 78. 28 IX 1793). Tajny agent austriacki, autor pism antypruskich, antyrosyjskich i antyfrancuskich. Podobno w 1809 r. współorganizator nieudanego porwania cesarza Napoleona. W latach 1813-1823 więziony.
Historia uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Na stronach 65-103 znajduje się jej tekst. [Z tej edycji jest reprint Ustawy Rządowej z egz. z BN, sygn. W.1.4473 wydany w r. 2011 przez Kancelarię Sejmu, dołączany do teki z faksymile oryginału (rękopisu z zespołu Archiwum Publicznego Potockich przechowywanego w AGAD-dzie w W-wie). W tekach znajdowały się też reprinty druków wydań Grőlla po polsku, niemiecku bądź po francusku P. Dufour albo londyńskiego wydania J. Debretta]
Neue Konstitution von Pohlen, vom 3. May 1791.
Osobne odbicie z roku 1792 [z Deklaracją Stanów Zgromadzonych]. Druk Michała Grölla, Warszawa? , sygnatura SD XVIII.1.7479 ; 33 s. 8º, Skan pochodzi z BNPollony.
[Egz. ten zanim trafił w lutym r. 2001 z bydgoskiej aukcji do zbiorów BN był w zasobach Instytutu Sztuki Ludowej ZSRR Uniwersytetu w Lipsku]
Dość wczesnym, ale już po jej upadku [z 1793 r.], wydaniem Ustawy Rządowej po niemiecku jest tłumaczenie pracy Hugo Kołłątaja, Ignacego i Stanisława Potockich oraz Franciszka Ksawerego Dmochowskiego O ustanowieniu i upadku Konstytucyi Polskiej 3go Maia 1791. – Vom Entstehen und Untergange der Polnischen Konstitution vom 3ten May 1791. Tom drugi tego wydania pokazany był na wystawie w Nieborowie w 2010 r., pochodzi z ich biblioteki. TekstUstawy Rządowej jest w t. 1. na str. 200-231.
Tekst Ustawy Rządowej został też opublikowany i omówiony po niemiecku w : JEKEL Franciszek Joseph / Pohlens Staatsveranderung und letze Verfassung. ; Erster Theil. Wien 1803. [2], XXVI, [2], 132 s. i w kolejnych edycjach. W roku 1819 we Lwowie ukazało się polskie tłumaczenie tego opracowania dokonane przez Konstantego Słotwińskiego.
Piotr Bejrowski – historyk i politolog z Uniwersytetu Gdańskiego 3 maja 2021 r. opublikował a zaktualizował rok później na Portalu historycznym Histmag.org, [licencja (CC BY-SA 3.0)] na str.: https://histmag.org/
O pierwszych przekładach Konstytucji 3 Maja także o relacjach o niej w prasie pisze prof. Anna Grześkowiak-Krwawicz w kwartalniku Pamiętnik Literacki CXII, 2021 z. 2, s. 225-234. IBL PAN dostępne w Internecie: https://rcin.org.pl/Content/231751/WA248_253047_P-I-30_krwawicz-o-pierwszych_o.pdf. Jak również , tej samej Autorki w : Czy rewolucja może być legalna ? 3 maja 1791 w oczach współczesnych Wydawnictwo DiG, Warszawa 2012.
Dr Ewa Wiśniewska publikuje : Prasa amerykańska wobec Konstytucji 3 maja w : Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego XXIII – 2020 s. 255- 265
