Ustawa Rządowa z 3 maja 1791 r. – Edycje obcojęzyczne z okresu jej obowiązywania.
Po francusku
Dr Jerzy Kowecki w Konstytucja 3 Maja. Statut Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji . PWN 1981 s. 57, (V wyd. 2014, s. 71) podaje: „Tłumaczenie francuskie zamieścił wychodzący w Warszawie „Journal Hebdomadaire de la Diète” (w numerach 26-30, od 6 lipca do 3 sierpnia 1791 r.).”
Dwie edycje francuskie z 1791 r.: warszawska [Forme constitutionelle décrétée par acclamation dans la séance du 3. Mai, sanctionnée a l’unanimité, dans la sanctionée suivante du 5. Mai 1791.] Chez P. Duofour (8º, 43 s.). Reprinty z egz BN w Warszawie (niegdyś z Biblioteki Wilanowskiej), sygn. W.1.4665, wydawane przez PWN (1991) i Kancelarię Sejmu (2011), oraz paryska, przedrukowana z warszawskiej: [Forme constitutionelle de la Pologne décrétée par acclamation dans […]] w Desenne, Victor Druk, (8º, 31 s.) W Polonie (cyfrowe): SD XVIII. 2.7472 oraz 2.7436
Nie wiem czy tłumaczenie francuskie w Journal Hebdomadaire jest takie samo jak wydrukowane w książeczkach. Nie wiem, czy są gdzieś zachowane numery żurnalu z tekstem Ustawy Rządowej. W drugim tomie Bibliografii czasopism warszawskich 1579-1981, wydanym przez Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy (Koszykową) w r. 1996 jest nota: „* 3845. JOURNAL Hebdomadairc de la Diete par M. de V. [Tyg.] 1788 (nr 1 : 9 XI) – 1791 (nr 52 : XII). Wyd. [Jan Potocki]. Red. [Jean Charles Pinabel de Verriere], 18,5 x 13 cm. Red. od 1790 (nr 14?) Józef Mostowski, od nr 41 Le Jay d’Assumuire. Tekst franc. BJ, BN, Ossol.” Gwiazdka przed nr oznacza, iż czasopismo jest niekompletne.
Czytana w prawie całej Europie, wydawana po francusku w Holandii (Republice Zjednoczonych Prowincji) Gazeta Lejdejska – Nouvelles extraodinaires de divers endroits – drukowała Ustawę Rządową od 21 czerwca (No 49) do 12 lipca (No 55) 1791 r. Egz. z zasobów Princeton University dosępny: https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=njp.32101076535705&view=1up&seq
Historie de la prétendue révolution de Pologne : avec un examen de la novelle constitution wydana w Paryżu w r. 1792 przez Francois Buisson. 376 stron (i dwie tablice). Na str. 90-140 tekst Konstytucji 3 Maja z obszernymi komentarzami. Przekład na j. francuski wydaje się być taki sam jak w wydaniach broszurowych (warszawskiej i paryskiej) wyżej opisanych, różnice występują w ortografii. Nie ma w nich Deklaracji Stanów Zgromadzonych oblatowanych (i wydanych w pierwodrukach) razem z Ustawą Rządową. „Deklaracja …” znajduje się natomiast w edycjach angielskich i niemieckiej. Ilustracje pochodzą z egzemplarza oznakowanego exlibrisem heraldycznym Moraczewskich – drzeworytem Konstantina Stiepanowicza Kozłowskiego z Kijowa (1905-1975), znajdującego się w BN. Zdigitalizowane – Polena egz. SD XVIII 2.2911, drugi egz, 2.2850)
Autor opracowania – Jean Claude Hippolyte Méhée de La Touche – tajny agent francuski w czasie ancien régime. Wysłany w misjach specjalnych do Rosji i Rzeczypospolitej. W latach 1790-1791 redagował Gazette de Varsovie. Był szpiegiem rosyjskim i pobierał stałą pensję z ambasady carskiej. Pisał o nim Jerzy Łojek – Wydawcy i redaktorzy „Gazette de Varsovie” (1791-1793) w: Roczniku Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. VIII nr 4 (1969) s. 453-476 udostępnionnego w internecie przez Muzeum Historii Polski w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl :
„Redakcja usiłowała ukryć swój antykonstytucyjny zamiar propagandowy, publikując razem z ową korespondencją własne, umyślnie chyba niedołężne komentarze polemiczne, ale nikogo to nie zwiodło. Dopatrzono się natychmiast złej woli Méhéego i Glavego [Przejąwszy wyłącznie w swoje ręce redakcję „Gazette de Varsovie’ Glave starał się zachowywać jak najbardziej lojalnie wobec Stronnictwa Patriotycznego i szanować linię polityczną zwolenników Konstytucji 3 Мja. Od października 1791 do czerwca 1792 „Gazette de Varsovie” szła w ślady „Gazety Narodowej i Obcej” i w treści swojej niewiele od niej odbiegała].
Jean-Claude-Hippolyte Mébée de la Touche starał się zapewne wejść w służbę polską wobec utraty zatrudnienia w królewskiej policji francuskiej z powodu wydarzeń rewolucyjnych, spotykały go jednak same niepowodzenia, wskutek których zapłonął namiętną nienawiścią do Polaków i Rzeczypospolitej, a upust tej nienawiści miał dać niedługo potem w osławionym paszkwilu, swojej Histoire de la prétendue révolution de la Pologne.
Méhée przemilczał jednak pewną ważną okoliczność: otóż swoją antypolską i antykonstytucyjną książkę napisał (przynajmniej w pierwotnej, uzupełnionej potem wersji) jeszcze w Warszawie, najwidoczniej na zamówienie lub z inspiracji Jakuba Bułhakowa, ówczesnego posła Katarzyny II przy dworze polskim — i chciał ją wydać w Polsce, korzystając z panującej tutaj znacznej swobody druku.
Po powrocie do Francji Méhée zakrzątnął się żywo wokół publikacji swojego dzieła o Polsce. Histoire de la prétendue révolution ukazała się w Paryżu już w kwietniu 1792. Ten gwałtowny w tonie, pełen inwektyw i oskarżeń pod adresem społeczeństwa polskiego paszkwil, dowodzący, iż nie ma i nie może być żadnej wspólnoty idei czy interesów między rewolucyjną Francją i arystokratyczno-niewolniczą Polską, z uznaniem i szacunkiem wspominający jedynie Szczęsnego Potockiego oraz jego klikę — przyjęty został przez prasę francuską bardzo nieprzychylnie; mimo to Méhée przygotował wkrótce potem drugie wydanie, w którym mógł już donieść z triumfem o zwycięstwie Targowicy.”
O edycji zaopatrzonej w komentarze podaje katalog internetowy UJ : Jacqes-Vicent Delacroix / Constitutions Des Principaux États De L’Europe Et Des États-Unis De L’Amérique. [Konstytucje Większych Państw Europy i Stanów Zjednoczonych Ameryki] T. 3 /Par M. De La Croix, Professeur de Droit public au Lycee. Księgarz Buisson ; Paryż 1791.
[2] karty, XII, 428 stron, 8º . Rozdział 38 poświęcony Konstytucji 3 Maja z tekstem (s.283-340)
oraz druga edycja – 1793 r., [2] karty, 410 stron ; 8º . Rozdział 37 poświęcony Konstytucji 3 Maja z tekstem (s. 279-336).
Obu pozycji Estr. XV-XVIII nie notuje ; BVB online ; ICCU online.
Jacques-Vincent Delacroix (1743 – 1832), już w roku pojawienia się Konstytucji 3 Maja 1791, opisuje ją i widzi w niej wiele cennych wartości, walorów ustawodawczych i pomysłów, których nie powstydziliby się jego rodacy, z J.J. Rousseau na czele. Opisuje przebieg wydarzeń, które między innymi doprowadziły do upadku autorytetu króla, zniszczenia przywilejów mieszczan i ogromnego obciążenia chłopstwa w Polsce końca XVIII wieku. I mógłby tak długo utyskiwać nad opłakanym stanem państwa, ale jedno wydarzenie zmieniło ten pogląd.
Nagle nie lud dąży do wywalczenia sobie naturalnych praw, zagrabionych przez władzę królewską, tylko władza królewska, w ciszy, bez rozgłosu, skupia się nad rządzeniem wolnym ludem, odnosi się do życia ponad nicością poddaństwa.
Sześćdziesięciu niespełna trzydziestoletnich posłów Sejmu zostało wtajemniczonych – pisze – w ten mądry i humanistyczny projekt. Obcy ministrowie byli za to zainteresowani pozostawieniem Polski w otchłani niebytu.
Jednak 5 maja 1791 roku świat i Polacy dowiedzieli się o Konstytucji, uchwalonej 3 maja 1791 roku.
W dalszym komentarzu podkreśla walory Konstytucji 3 Maja: jeśli nawet nie jest ona tak dobra, jak konstytucja francuska, jeśli jej fundamenty nie są oparte w pełni na naturalnej równości, to jest ona wstrząsem dla szlachetnych umysłów, bez użycia siły, bezkrwawym.
Ustawodawca nie zamknął dokumentu konstytucji na zmiany, wręcz przeciwnie, otworzył drogę dotarcia – pewnego dnia – do stanu doskonałości, którego w dniu uchwalenia na pewno jej brakowało.
Uważa, iż być może bezstronni czytelnicy znajdą tu artykuły, które mogłyby wzbogacić francuską konstytucję. [opis komentarza – Cezary Kozak]
O kolejnym tekście po francusku (i włosku) na dole tej strony.
Po angielsku
Jest to bardzo wczesny angielski przekład Ustawy Rządowej. [E.XIV, 376 (tylko edycja dwuczęściowa)]. Estreicher nie notuje tej edycji! ZAWIERA: New Constitution of … (Ustawa Rządowa); Declaration of the States Assemble (Deklaracja Stanów Zgromadzonych); Law concerning Dietines, or primary Assemblies of Poland (Sejmiki); Law concerning Towns and Citizens within the Dominions of the Republic. (Miasta Nasze Królewskie Wolne w Państwach Rzeczypospolitej). [The second edition. London: Printed for J. Debrett. Piccadilly M.DCC.XCI. 110 s. ]. Wydany reprint przez Kancelarię Sejmu w 2011 r. (zmniejszony o 20% w stos. do oryginału) z egz. BN w W-wie, sygn. XVIII.2.3374 wyd. Na pierwszą edycję, którą wymienia Estreicher nie natrafiłem.
GENTELMAN’S MAGAZINE. SUPLEMENT, FOR THE YEAR 1791. [s. 1169-1242]. Na str. 1193-1197 New Constitution of the Government of Poland, As established by the Revolution, May 3, 1791. Następnie na str.1197- 1206 konstytucja francuska z 4 sierpnia 1791. Tłumaczenie różni się od pokazanego wyżej wydania Debrtett’a (co widać już po pierwszym słowie preambuły). Różnic jest więcej, ale nie są wielkie, mogą pochodzić od tego samego tłumacza.
Po niemiecku
Glave-Kobielski Karol (1752 – 1831). Geschichte der Polnischen Staats-Veränderung vom 3. May 1791. Nach dem Polnischen Berichte der Warschauer National-Zeitung. Von K.G. [krypt.]. Warschau (Warszawa) [1791]. Gedruckt bey Michael Gröll, Hof-Buchhåndler, 119, [2] s. 16,5 x 10 cm. Rozprawa urodzonego w Szczecinie ekonomisty, awanturnika, publicysty polskiego i pruskiego, wydawcy „Gazette de Varsovie” (Nr 1. 17 IX 1791 – nr 78. 28 IX 1793). Tajny agent austriacki, autor pism antypruskich, antyrosyjskich i antyfrancuskich. Podobno w 1809 r. współorganizator nieudanego porwania cesarza Napoleona. W latach 1813-1823 więziony.
Historia uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Na stronach 65-103 znajduje się jej tekst. [Z tej edycji jest reprint Ustawy Rządowej z egz. z BN, sygn. W.1.4473 wydany w r. 2011 przez Kancelarię Sejmu, dołączany do teki z faksymile oryginału (rękopisu z zespołu Archiwum Publicznego Potockich przechowywanego w AGAD-dzie w W-wie). W tekach znajdowały się też reprinty druków Ustawy wydań Grőlla po polsku, niemiecku bądź po francusku P. Dufour albo londyńskiego wydania J. Debretta]
Neue Konstitution von Pohlen, vom 3. May 1791.
Osobne odbicie z roku 1792 [z Deklaracją Stanów Zgromadzonych]. Druk Michała Grölla, Warszawa? , sygnatura SD XVIII.1.7479 ; 33 s. 8º, Skan pochodzi z BNPollony.
[Egz. ten zanim trafił w lutym r. 2001 z bydgoskiej aukcji do zbiorów BN był w zasobach Instytutu Sztuki Ludowej ZSRR Uniwersytetu w Lipsku]
Dość wczesnym, ale już po jej upadku [z 1793 r.], wydaniem Ustawy Rządowej po niemiecku jest tłumaczenie pracy Hugo Kołłątaja, Ignacego i Stanisława Potockich oraz Franciszka Ksawerego Dmochowskiego O ustanowieniu i upadku Konstytucyi Polskiej 3go Maia 1791. – Vom Entstehen und Untergange der Polnischen Konstitution vom 3ten May 1791. Tom drugi tego wydania pokazany był na wystawie w Nieborowie w 2010 r., pochodzi z ich biblioteki. TekstUstawy Rządowej jest w t. 1. na str. 200-231.
Piotr Bejrowski – historyk i politolog z Uniwersytetu Gdańskiego 3 maja rok temu opublikował a zaktualizował 3 maja tego roku na Portalu historycznym Histmag.org, [licencja (CC BY-SA 3.0)] na str.: https://histmag.org/
O pierwszych przekładach Konstytucji 3 Maja pisze prof. Anna Grześkowiak-Krwawicz w kwartalniku Pamiętnik Literacki CXII, 2021 z. 2, s. 225-234. IBL PAN
dostępne w internecie: https://rcin.org.pl/Content/231751/WA248_253047_P-I-30_krwawicz-o-pierwszych_o.pdf.
