O pierwodrukach Konstytucji 3 Maja

W Polsce pierwodruki, choć cenione, nie cieszą się taką estymą jak na zachodzie Europy. Są jednak druki, dla których ustalenie kolejności powstania jak i liczby zachowanych egzemplarzy ma niebagatelne znaczenie. Ich pierwodruki powinny być świętością narodową. Należy do nich pierwodruk Konstytucji 3 Maja.

W książce Konstytucja 3 Maja 1791, opracowanej w 1971 r., a po raz pierwszy i drugi wydanej w roku 1981¹, prof. Jerzy Kowecki pisze:
„Jak się wydaje, Estreicher (Bibliografia polska, t. XII, s. 53 i t. XXXII, s. 85) słusznie uznał za pierwsze 4-kartkowe wydanie in folio, stanowiące przedruk oblaty w grodzie warszawskim z 5 maja 1791 r., której formuły otwierają i zamykają właściwy tekst. Druk nie ma karty tytułowej, brak roku i miejsca wydania, a także wydawcy; Estreicher twierdzi, że był nim Gröll. Strony są nienumerowane, a karty oznaczone w kustoszu literami A, A2, B, B2. Część ostatniej karty zawiera tekst Deklaracji Stanów Zgromadzonych. (…)

W niektórych egzemplarzach tego wydania spotyka się atramentowe poprawki – zgodne z oryginałem rękopiśmiennym – najprawdopodobniej wprowadzone przez pisarza grodzkiego (tak jest np. w egzemplarzu należącym do Zbigniewa Golińskiego). Ten sam tekst oblaty zawiera inne wydanie, 3-kartkowe (str. 59-60).”

O późniejszych zaś wydaniach pisze, że wszystkie są w formacie ósemki lub małej ósemki. Z kolei prof. Zbigniew Goliński w nocie wydawcy do wydanego w podobiźnie przez PIW w dwusetną rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja pierwodruku stwierdza, że:
„przedstawiony w podobiźnie i transliteracji druk jest, według Karola Estreichera (…), pierwszym z licznych w 1791 roku wydań Ustawy Rządowej. (…)

Estreicher nie przeprowadził dowodu swego rozpoznania, jest ono jednak trafne, na co wskazują przede wszystkim formuły urzędowe poprzedzające i zamykające tekst konstytucji, wraz z nazwiskami urzędników grodu warszawskiego dokonujących bezpośrednio czynności oblatowania, to jest oficjalnego zgłoszenia dokumentu do akt. Na początku druku pierwsza z dwu formuł, wyeksponowana dużą czcionką, świadczy, że oblata odbyła się w grodzie warszawskim 5 maja 1791 r., a druga stwierdza, że dla dokonania tego aktu zgłosił się Antoni Siarczyński, „sekretarz zgromadzenia ustawodawczego i konfederacji Stanów Generalnych Królestwa”. Po tekście i podpisach znajduje się oświadczenie, że po ingrosowaniu, to jest wpisaniu do ksiąg, konstytucji oryginał został zwrócony sekretarzowi. Z prawej strony kolumny, poniżej, zamieszczono jeden po drugim podpisy: Herman mp. i Legi Moraczewski. Oświadczenie to oraz nazwiska urzędników powtórzono także po Deklaracji Stanów Zjednoczonych [powinno być zgromadzonych – W.K.].

Nadto na dwóch (ze znanych obecnie czterech) egzemplarzach tego wydania są potwierdzenia wiarygodności tekstu odręcznym podpisem Adama Skulskiego, sekretarza ziemskiego i grodzkiego warszawskiego (od lat kilkunastu siedzącego na tym urzędzie), który też dokonał w tekście kilku poprawek i odcisnął suchą pieczęć urzędu grodzkiego z orłem w środku (…). Tego rodzaju uwierzytelnienie miało oznaczać, że egzemplarze otrzymały walor dokumentów. (…)

Pierwodruk był zapewne wydaniem niskonakładowym, może zamówionym dla stanów sejmujących oraz urzędów i przedstawicielstw obcych w Rzeczypospolitej, i w tej postaci nie był wznawiany. (…)

Egzemplarz, z którego podobiznę przedstawiono (obecnie własność prywatna), znajdował się zapewne w zbiorze dokumentów dworskich lub jakiegoś urzędu (…).

Podobny (…) charakter ma egzemplarz Biblioteki Narodowej, sygn. W 4621, pochodzący ze zbiorów Ignacego Potockiego (?) w Bibliotece Wilanowskiej: poprawione kilka miejsc w tekście, uwierzytelnione podpisem Adama Skulskiego oraz pieczęcią grodu warszawskiego. Dwa inne egzemplarze: w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, sygn. 4.18.2. 478, oraz Biblioteki Ossolineum, sygn. XVIII 20215-V, są odbite na lichym ordynaryjnym papierze i nie mają śladów ich uwierzytelniania.

W transliteracji, będącej tekstem pomocniczym trudno czytelnego pierwodruku, uwzględniono wszystkie poprawki odręczne i usunięto drobne błędy literowe składu drukarskiego, co zostało odnotowane w przypiskach u dołu kolumny.”

Otóż mam przed sobą dwa, znajdujące się w moim księgozbiorze, egzemplarze Ustawy Rządowej wydrukowane z formułą oblaty. Obydwa 4-kartkowe, in folio, strony nienumerowane, a sygnatury kart oznaczone literami A, A2, B, B2. W pierwszym z nich jest odręczny podpis Adama Skulskiego i odciśnięta sucha pieczęć urzędu grodzkiego, drugi nie ma śladów uwierzytelnienia. Są to dwa różne druki, różniące się nie tylko papierem. Szerokość kolumny pierwszego to 141 mm, a drugiego zaś 138 mm. Sygnatury w pierwszym egzemplarzu oznaczone są literami: A – y, A2 – po, B – od sp, B2 – y n; w drugim natomiast: A – e s, A2 – bie p, B – d s, B2 – y n. Sygnatura na karcie B, mimo, że oznaczona jest takimi samymi literami, to w drugim egzemplarzu jest wyraźnie przesunięta w prawo. Egzemplarze te wykazują jeszcze kilkadziesiąt innych różnic. Najwyraźniej widać je w rozdziale VIII. „Władza Sądownicza”. Różnice występują na wszystkich kartach.

Z. Goliński oprócz 5 błędów poprawionych w egzemplarzu uwierzytelnionym odręcznie, a znajdujących się i poprawionych również w należącym do mnie pierwszym egzemplarzu, znalazł 20 błędów literowych.

Miałem okazję porównać egzemplarz, z którego zrobiono faksymile, i twierdzę, że 5 z nich nie jest błędami, lecz wynikają ze słabo odbitego druku będącego w dyspozycji Profesora, a w związku z tym błędnie odczytanego. Oto one:
1. w ostatnim wierszu preambuły jest wyraźne, tak jak być powinno, „się” a nie „cię” jak wyretuszowano w faksymile;
2. w rozdziale V. „Rząd…” w przedostatnim wierszu słowo „Juryzdykcyach” jest wydrukowane poprawnie, a nie jak w faksymile „Juryzdykoyach”;
3. w rozdziale VII. „Król,…” (karta B, 23 wiersz od dołu) jest w moim egzemplarzu „podpisana” a nie „p dpisana”. Litera „o” jest bardzo słabo odbita, ale jest;
4. analogicznie w przedostatnim wierszu tego samego rozdziału jest słowo „odbierać” – faksymile „odbi rać”;
5. to samo dotyczy znaku „ ’ ” czyniącego z litery „a” literę „ą”, w rozdziale X. „Edukacja Dzieci…” w słowie „Rządu” – drugi wiersz karty B2.

Pozostałych 15 literówek znajduje się w obydwu egzemplarzach. Tym, z którego faksymile robił prof. Zbigniew Goliński, oraz w moim pierwszym egzemplarzu. Uważam, że te dwa egzemplarze są drukowane z tego samego składu, z tym że egzemplarz znajdujący się w moim posiadaniu jest wyraźniej odbity, a więc pewno był wcześniej tłoczony.

Bardzo ciekawy jest fakt, że 14 z tych 15 błędów nie występuje w moim drugim egzemplarzu. Pozostał tylko jeden, przedostatni, w formule zamieszczonej przed Deklaracją Stanów Zgromadzonych. W jej 3 wierszu we wszystkich egzemplarzach jest „Confaederationis” a nie „Confoederationis”, natomiast poprawki zrobione odręcznie:
1. W preambule „uczuł” poprawiono na „uznał”.
2. W rozdziale V. „Rząd…” dodanie dwóch wyrazów czyniąc ze zdania: „w równej wadze zostawały” zdanie „w równej wadze, na zawsze zostawały”.
3. W rozdziale VI. „Seym czyli…” „zaciągnienia” poprawione na „zaciągania”.
4 i 5. W rozdziale VIII „Władza Sądownicza” poprawki „wykonaną” na „wykonywaną”, oraz „Sądami Ziemskimi” na „Sądami Ziemiańskimi” naniesiono tylko na obydwa egzemplarze uwierzytelnione. W drugim egzemplarzu, tym bez uwierzytelnienia, tekst wydrukowano błędnie.

Zarówno w tekstach konstytucji później drukowanych w „Gazecie Narodowej i Obcej” jak i w edycjach M. Grölla i P. Dufour, oznaczonych w pracy Koweckiego odpowiednio literami D i E, błędy te zostały usunięte. Jest to zgodne z tekstem w obu zachowanych rękopisach.

W tekście Konstytucji zamieszczonym w „Kalendarzyku Narodowym i Obcym na 1792” błędy z rozdziału VI. „zaciągnienia”, oraz z rozdziału VIII. „wykonaną” są powtórzone. O omyłkach i błędach w tej edycji ostrzega „Gazeta Narodowa i Obca”, co zaznacza w swoim opracowaniu prof. J. Kowecki. Błąd z rozdziału VIII. „wykonaną” powtórzony jest też w wydaniu Konstytucji nie odnotowanym przez Profesora w zbiorze Prawo polityczne Narodu Polskiego, czyli Układ Rządu Rzeczypospolitey. Xięga I. W Lublinie 1792, w drukarni J.K.Mci XX Trynitarzów (E., XXV, s. 223).

W Bibliotece Kórnickiej znajdują się 4 egzemplarze Konstytucji 3 Maja drukowane na czterech kartach in folio w dwu różnych wariantach. Pierwsza para identycznych o sygnaturach 37652 i 314615, w których kustosze wypadają tak jak w egzemplarzach uwierzytelnionych, oraz druga para o sygnaturach 36379 i 4523. Tego wariantu Estreicher (XII, s. 53) nie notuje.

Karol Estreicher opisując znane mu wydania konstytucji (XII, s. 53; XX, s. 65 i XXII, s. 85) podaje, że egzemplarze oblat konstytucji z 1791 r., często razem oprawione², znajdują się też w innych bibliotekach. Jak z tego wynika istnieje przynajmniej 10 egzemplarzy Ustawy Rządowej wydrukowanych z formułą oblaty na czterech kartkach in folio, drukowanych z co najmniej dwu różnych składów. Może być ich więcej. Który z nich jest pierwodrukiem Konstytucji 3 Maja? Może za taki należy uznać oba? Skłonny jednak jestem twierdzić, iż mimo niewielkiej różnicy czasowej (zapewne liczonej w godzinach) pierwszym był druk uwierzytelniony, wskazuje na to usunięcie z drugiej wersji 14 z 15 literówek. Na mały odstęp czasu pomiędzy powstaniem obu druków wskazuje fakt nie uwzględnienia poprawek uczynionych podczas ingrosowania dokumentu. Ciekawe będzie taż porównanie obu tych druków z wydaniem 3-kartkowym. Fakt istnienia tylu edycji, świadczy moim zdaniem, o dużym, nie przewidzianym, pilnym zapotrzebowaniu na tekst Konstytucji.

W „Gazecie Narodowej i Obcej” z środy 4 maja obszernie jest opisana nowo uchwalona forma rządu, uchwalona (jak podają) na skutek przerażenia Stanów po odczytanych depeszach zagranicznych z których wynikało zagrożenie nowego podziału Polski. Na końcu jest informacja o  Deklaracji [Stanów Zgromadzonych, oblatowanej jednocześnie z Ustawą Rządową i częstokroć z nią razem drukowaną]. W śród historyków trwa dyskusja  kiedy została uchwalona?  3-ciego czy 5-tego maja, (w dniu podpisania konstytucji przez Deputację)?
W następnym numerze, z 7 maja jest opisana: „Sessya Seymowa , na której narod , po długim oczekiwaniu , uyrzał nakoniec pożądaną ustawę całkowitego rządu , a w niey zabespieczone trwałe swe, szczęście, wolność, i niepodległość , iest takiej wagi , iż ją , iak można naydokładniey wiadomości publicznej podajemy”.
Pełen tekst Ustawy Rządowej ukazał się 11 maja w 38 numerze Gazety Warszawskiej, w tym też dniu w nr. XXXVIII zaczął ukazywać w Gazecie Narodowy i Obcey, końcowe rozdziały opublikowane zostały w nr. XLV z 4 czerwca.
W Suplemencie z soboty 14 maja Gazeta Warszawska anonsowała w doniesieniach z Warszawy: „W Księgarni Gröllowskiey w Marywilu znayduje się dnia 8. Maja […] (4) Ustawa Rządowa Prawo uchwalone d. 3. Mca Maia Roku 1791. Zł; 1,” Ustawa Rządowa znalazła się również w numerze czerwcowym Pamiętnika Historyczno-Polityczno Ekonomicznego.

Mam nadzieję, iż uda mi się zobaczyć egzemplarze znajdujące się w innych polskich bibliotekach i porównać je z moimi. A może zrobi to ktoś inny? Pewien jestem, iż należy to uczynić. Prof. Jerzy Gutowski, historyk  badając ówczesne rachunki sejmowe, mówił mi, że wszelkie konstytucje z formułami służącymi do oblaty były drukowane z reguły w 300-tu egz. a następnie rozsyłane do różnych miejsc w Rzeczpospolitej.

W maju 2004 r. pokazałem opisane tu egzemplarze konstytucji wraz z szeregiem innych druków jej dotyczących na wystawie „Brzmi Polonez Trzeciego Maja” w Dworku Mieszczańskim Muzeum w Szymbarku. Wystawa cieszyła się dużym powodzeniem. Jestem gotów udostępnić ją innym muzeom i bibliotekom, jeśli zechcą.
Wojciech Kochlewski

Muzeum Pałac Króla Jana III w Wilanowie wydało przed kilku laty (w 220 rocznicę jej uchwalenia) reprint pierwodruku Ustawy Rządowej. Dopiero dwa miesiące temu udało mi się nabyć egzemplarz (ostatni) tego druku. [Dodrukowano kilka egz.]
Odbicie to rożni się od pierwodruków jakie znałem do tej pory. Znane mi egzemplarze, z obu odbić, mają kustosze tylko na stronach recto wszystkich czterech kart: A, A2, B, B2, zaś reprint wilanowski ma sygnatury po obu ich stronach: A1, A2, B1, B2, C1, C2, D1, D2. Zmiany te mogły powstać przy sporządzaniu klisz do wykonania reprintu.
Oglądając wilanowski reprint, bardzo podobny do pierwszego odbicia (wersji A) zauważyłem, iż trzy z 15 literówek znajdujących się w znanych mi i opisywanych egzemplarzach zostały poprawione . Mianowicie na odwrocie karty pierwszej [strona A2] w IV. rozdziale Chłopi Włościanie, ostatni wyraz w 4. wierszu od dołu „prayięte” jest prawidłowo „przyięte” zaś na stronie następnej w 3 w. od góry ostatni wyraz poprawiany w pierwodruku „lub” w reprincie wilanowskim jest jako „lud”. Na końcu [strona D2], w nazwiskach członków komisji konstytucyjnej poprawnie jest imię Kasztelana Kaliskiego „Franciszek” (z „Franciseek”). Świadczy to przynajmniej o poprawianiu składu z którego drukowano Ustawę Rządową zanim zdecydowano się cały dokument złożyć na nowo.
Od pana Igora Mateusza Wołk-Łaniewskiego, który w Wilanowie drukował ten reprint uzyskałem informację, iż skany służące do druku pochodziły z AGAD-u. Skierowałem do AGAD-u pismo w tej sprawie, czekam na odwiedź. [uzupełnienie z dnia św. Trzech Króli 2021 r.] W.K.

29 marca [2021] dostałem odpowiedź od dr. Michała Kuleckiego (na podstawie informacji od p. Urszuli Kacperczyk) z AGAD-u, dziękuję,  :
„w naszym Oddziale: oprócz Archiwum Sejmu Czteroletniego, t. 25, k. 357-360,  znajduję się trzy egzemplarze urzędowych druków Ustawy Rządowej w: Tzw. Metryka Litewska IX 46, s. 458-465; XI 47, s.146-153; 163-170. Na wszystkich egzemplarzach kustosze są następujące: A, A2, B, B2. Na wszystkich też, na pierwszej stronie jest przekreślony wyraz: „uczuł” i zastąpiony  „uznał”(dopisany odręcznie), na wszystkich jest podpis Adama Skulskiego i  ślady suchej pieczęci.” 
Egz.  z kart 357-360 t. 25 Archiwum Sejmu Czteroletniego to ten o którym piszę niżej (oznaczony jako19-ty).
Następne trzy – to kolejne egzemplarze oficjalnego dokumentu – druku Ustawy Rządowej. Znaczy to , że wiemy o istnieniu i umiejscowieniu 24 egzemplarzach pierwodruku Konstytucji 3 Maja, a w  śród nich 7 (siedmiu) mających rangę Jej oficjalnego dokumentu.
Informacja ta ukazała się w Czasopiśmie humanistycznym –  kwartalniku wydawanym przez Muzeum Niepodległości – Niepodległość i Pamięć na str. 151-155 numeru 3 (75) z roku 2021 [Rocznik XXVIII]. 

 

---

 

 

 

Przypisy:
¹ Obydwa nakłady po 20 tys. egz. Wydanie czwarte, w którym zamiast przedmowy prof. Bogusława Leśnodorskiego jest rozprawa prof. Jerzego Koweckiego: „Dla ocalenia Ojczyzny Naszej i Jej Granic”, ukazało się w 1991 r., piąte w 2014. Wszystkie wydania PWN.
² Mój drugi egzemplarz Ustawy Rządowej znajduje się w klocku Wybór 72 konstytucji i uchwał Sejmu Wielkiego z formułą oblaty wydrukowanych od 5 stycznia 1791 do 28 stycznia 1792 r., razem oprawionych.

Do pobrania: Wojciech Kochlewski – Ustawa Rządowa. Konstytucja 3 Maja 1791. Pierwodruki. Broszura wydana w 2005 r. (pdf, 1 MB)

[wróć na górę strony]

Egzemplarze pierwodruków Konstytucji 3 Maja
w bibliotekach i zbiorach prywatnych:

Podane są w kolejności w jakiej dowiadywałem się o  ich istnieniu.
W dalszym ciągu nie wiem z gdzie  znajduje się egzemplarz z którego  został sporządzony skan służący do wydrukowania reprintu w Wilanowie. Są na nim naniesione odręczne, atramentowa poprawki, lecz nie ma na nim podpisu i pieczęci Adama Skulskiego. Jak podałem wyżej różni się on nieco tak od znanych mi, uprzednio wydanych reprintów, jak i od egzemplarza, który pokazuję na wystawach

 Czy jest to jeden z egzemplarzy (wariantu (A), których sygnatury są niżej podane ? Czy jest to kolejny egzemplarz?

 

(Actum in curia Regia Varsaviensi Die Quijnta Mensis Maji, Anno Domini…)

A. – Wymienione u Zb. Golińskiego (Ustawa Rządowa. Podobizna pierwodruku. PWN, 1991)

1 – Wariant Aⁱ. Własność prywatna – z rękopiśmiennymi poprawkami, uwierzytelniony. Oficjalny dokument Konstytucji. (Jego reprint, PIW 1991 – 1000 egz.).
2 – BN.- 4621, wariant A, adlⁱⁱ. mf. 112409, – z rękopiśmiennymi poprawkami, uwierzytelniony. Oficjalny dokument Konstytucji.
3 – BUW – 4.18.2.478, wariant A.
4 – Ossolineum – XVIII 20215-V, wariant A; adl. (jego zmniejszony o ok. 5% reprint wydało Koło Miłośników Ekslibrisu przy TPK i DBP Psie Pole, Wrocław 1981; 190 egz.)

B. – w Kórniku (dwie pary, wszystkie egz. współoprawne z innymi drukami):

Wariant A
5 – 37652
6 – 314615
i wariant B
7 – 36379
8 – 4523

C. – w MN w Krakowie

9 – XVIII.8892 – egz. z rękopiśmiennymi poprawkami, odnotowany w Centralnym Katalogu w BN.
10 – XVIII.10033
11 – XVIII.6870
12 – XVIII.13656
Każdy z tych czterech egz. jest wydrukowany na innym papierze.

D. – Znajdują się też w katalogach BN informacje o egz.:

w – BN:
13 – W.31358y adl /B.XII.3.30/, wariant B
14 – XVII.3.5882 /§978 D 301/, wariant B
w bibliotece UMK (Toruń):
15 – Pol.8.IV.120.adl.
16 – Pol.8.IV.121.adl.

E. – Własność prywatna, ich fotografie niżej:

17 – Wariant A, egz. z rękopiśmiennymi poprawkami – uwierzytelniony, klocek różnych dok. z XVIII w. Oficjalny dokument Konstytucji.
18 – Wariant B, egz. w klocku z innymi aktami Sejmu Wielkiego. (72 Konstytucje oblatowane od 5 stycznia 1791 do 31 stycznia 1792 – Limita seymu)

F. – Zgodnie z oczekiwaniem, co jakiś czas zdobywam informacje o kolejnych egzemplarzach i tak:

19 – w AGAD – egz. wariant A z rękopiśmiennymi poprawkami, współoprawny. Podpisany i podstemplowany a zatem jest czwartym, znanym, egzemplarzem będący oficjalnym dokumentem. Archiwum Sejmu Czteroletniego, t. XXV, k. 357-360v. (pierwsza strona pokazana w katalogu Vivat Konstytucja! W 220. rocznicę Konstytucji 3 Maja ; Warszawa 2011 [AGAD], s. 46).

Dostępny w Internecie katalog Biblioteki Sejmowej ujawnia dwa kolejne egzemplarze:

20 – w BUW – 28.20.4. 1425. Wariant A, egz. z licznymi podkreśleniami i marginaliami wskazującymi o czym traktuje dany fragment, adl. (Konstytucje oblatowane do 5 styczna 1791 do 31 maja 1792!)
21 – u nich, w Bibliotece Sejmowej – MSP1133/23 adl. Wariant B

22 – 24 – w AGAD. Z rękopiśmiennymi poprawkami, podpisany z śladami pieczęci (wersja A) . Oficjalne dokumenty. (Metryka Litewska IX 46, s. 458-465; XI 47, s. 146-153; 163-170). Informacja uzyskkana z AGAD-u w końcu marca 2021 roku.

P.s. Do tej pory nie znalazłem nigdzie śladu egzemplarza z oblatą wydrukowanego na trzech a nie czterech kartach. O takim wspomina, za Estreicherem (E 32,85), prof. Jerzy Kowecki w Konstytucja 3 Maja 1791 (PWN Warszawa 1991, s. 74.), nie wskazując egzemplarzy.

Zdjęcia egzemplarza nr 17 Konstytucji 3 Maja:

 

Zdjęcia egzemplarza nr 18 Konstytucji 3 Maja:

——————–

ⁱ Jako wariant A oznaczone są egzemplarze, moim zdaniem, wydrukowane kilka godzin wcześniej niż egz. oznaczone literą B
ⁱⁱ adl. (współoprawne) = Klocek

[wróć na górę strony]

Wojciech Kochlewski Poniższy tekst pochodzi z czasopisma Akapit – Rocznik Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie, Tom I/2006, s. 21-24. Tekst został uzupełniony o nowe informacje w 2016 r.

Pierwodruki:
Deklaracji Niepodległości
Konstytucji 3 Maja
Konstytucji Stanów Zjednoczonych

 

Pierwodruki bardzo cenione na zachodzie nie cieszą się taką samą estymą u nas w kraju. Dotyczy to również druków z punktu widzenia historii Polski najważniejszych, w tym też pierwodruku Konstytucji 3 Maja. Powinien on być świętością narodową, podobnie jak świętością dla amerykanów są pierwodruki Deklaracji Niepodległości. Przygnębiająco wygląda stan wiedzy jaką dysponujemy na ten temat w porównaniu z wiedzą jaka jest propagowana w Stanach na temat pierwodruków Deklaracji Niepodległości czy Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki.

Deklaracja Niepodległości

Pierwodruk Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych to jednostronnie zadrukowana karta papieru o wymiarach około 51×41 cm (kolumna druku 43,5 x 29,5 cm), wydrukowana w Filadelfii przez Johna Dunlapa. Najpierw wydrukowano jeden egzemplarz korektowy, po dostarczeniu go do Kongresu i naniesieniu poprawek wytłoczono nakład w ilości 150-200 egzemplarzy (niektóre źródła podają 500 egz.). Druk ten znany jest pod nazwą „Dunlap Broadside”. 5 lipca John Hancock, prezydent Kongresu Kontynentalnego, wysłał pierwsze egzemplarze do legislatur w New Jersey i Delaware został on również wysłany do innych zgromadzeń, konwencji, komitetów bezpieczeństwa i przywódców wojska kontynentalnego.

Następnie tekst Deklaracji został opublikowany w niedzielę, 6 lipca 1776 roku przez „The Pennsylvania Evening Post” (Vol. II, nr 228, str. 335-336). Przed 19-tym została opublikowana jeszcze następna edycja przez Dunlapa – znany jest jej jeden egzemplarz. Na aukcjach w Filadelfii w 1969 roku oraz w Londynie w 1975 roku zostały sprzedane pojedyncze egzemplarze pierwszej edycji. Wywołało to duże zainteresowanie. W 1976 roku znano 20 egzemplarzy (21 z egzemplarzem korektowym). W 1989 roku na bazarze w Filadelfii został kupiony za 4 dolary oleodruk, w jego podobraziu znajdował się pierwodruk Deklaracji, który 13 czerwca 1991 roku został sprzedany na aukcji Sotheby za 2 420 000.- dolarów, ponownie sprzedano go na aukcji internetowej sotheby.com w 29 czerwca 2000 roku za kwotę 8 140 000.- dolarów. (Słyszane są też głosy, iż znalezienie tego egzemplarza w podobraziu jest mistyfikacją, wg nich egzemplarz ten jest w zbyt dobrym stanie aby było to możliwe).

W kwietniu 2003 Biblioteka Kongresu poinformowała o istnieniu 24 egzemplarzy. Obecnie znanych jest i umiejscowionych 25 egzemplarzy, jeden w prywatnej kolekcji Normana Leara i Davida Haydena, którzy nabyli go na aukcji internetowej w czerwcu 2000 roku, a teraz wożą i pokazują ten egzemplarz po całych Stanach.

Konstytucja 3 Maja

Walor oryginału mają zarówno teksty rękopiśmienne potwierdzone podpisami marszałków i członków deputacji sejmowej jak i oblatowane pierwodruki.

Zachowały się dwa rękopiśmienne oryginały Ustawy Rządowej podpisane przez obu marszałków i (dwunastu) członków deputacji konstytucyjnej. Obydwa znajdują się w AGAD-dzie w Warszawie. Szczególnie poszukiwany uroczysty egzemplarz z podpisem Stanisława Augusta najprawdopodobniej nigdy nie istniał – nie ma żadnej ustawy Sejmu z podpisem królewskim. Rękopiśmiennych oryginałów było prawdopodobnie więcej. Profesor Jerzy Kowecki w Konstytucja 3 Maja 1791 PWN W-wa wydanie z roku 1991 s. 67 podaje: „…Igelström indagował sekretarza „Sejmu Rewolucyjnego”, Franciszka Siarczyńskiego, „w czyim ręku jest oryginał Konstytucji 3 Maja, na to mu odpowiedział, iż ustawa rządu na kilkanaście rąk przepisaną była, a każdy egzemplarz był stwierdzony podpisami marszałków sejmowych”.¹

Profesor Zbigniew Goliński w Ustawa Rządowa- Podobizna pierwodruku, PIW 1991, pisał o 4 znanych egzemplarzach pierwodruku Konstytucji 3 Maja – druku z formułą oblaty, drukowanych obustronnie na 4-ch kartach nieliczbowanych in folio. Niektóre z nich (jak pisze Goliński) przez fakt potwierdzenia wiarogodności tekstu odręcznym podpisem Adama Skulskiego, sekretarza ziemskiego i grodzkiego warszawskiego oraz odciśniętą suchą pieczęcią urzędu grodzkiego otrzymały walor dokumentu, egzemplarze te mają kilka odręcznych poprawek dokonanych przez Skulskiego.

W katalogach BN w Pałacu Krasińskich znalazłem informacje o 6 egzemplarzach – trzech w BN, dwóch w bibliotece UMK w Toruniu i jednym w Muzeum Narodowym w Krakowie. Mnie znanych jest obecnie umiejscowienie 18 egzemplarzy (3 w BN w Pałacu Rzeczypospolitej (w tym jeden z podpisem Skulskiego i jego pieczęcią), 4 w bibliotece w Kórniku, 4 w Muzeum Narodowym w Krakowie, 2 w bibliotece UMK w Toruniu, po jednym we Wrocławiu w Ossolineum i w Warszawie w BUW oraz 3 (dwa z nich uwierzytelnione) w rękach prywatnych. Jestem głęboko przekonany, iż jest ich więcej. Sześć egzemplarzy oglądałem, tak jak pisałem (w broszurze Ustawa Rządowa – Konstytucja 3 Maja. Pierwodruki, W-wa 2005) są one drukowane z dwóch różnych składów drukarskich ale prawdopodobnie w tej samej oficynie (Michała Gröla?). Dotychczas nie znalazłem śladu egzemplarza druku Konstytucji z oblatą wydrukowanego na 3 kartach, o którym to wspomina Kowecki we wszystkich wydaniach wspomnianej pracy.

Konstytucja 3 Maja w niedługim czasie była przetłumaczona i wydana po francusku, niemiecku i angielsku. Pierwsze cztery rozdziały Ustawy Rządowej zostały opublikowane w 38 numerze Gazety Narodowej i Obcej z 11 maja (ostatnie w numerze 45 z 4 czerwca), dopiero 14 maja w Gazecie Warszawskiej anonsowano wydanie książeczkowe, być może, że to właśnie pierwodruki z formułą oblaty (z 5 maja) były wysyłane do ambasad obcych dworów. Warto by sprawdzić czy tak było rzeczywiście a jeśli tak to jakie były to egzemplarze, ilu kartkowe, z którego składu drukowane i czy to były egzemplarze uwierzytelnione. Uważam, że konieczne jest przeprowadzenie przez specjalistów kolejnej, dokładnej kwerendy w poszukiwaniu oryginałów konstytucji 3 Maja zarówno rękopisów jak i pierwodruków. Kwerenda powinna objąć nie tylko archiwa i biblioteki polskie. Nie małą sensacją byłoby odnalezienie kolejnego egzemplarza rękopiśmiennego.

Na 32. Bydgoskiej Aukcji Antykwarycznej 13 marca 2004 roku jako pozycja 959 został wystawiony klocek, opisany następująco w katalogu tej aukcji:

Zbior konstytucyi i uchwał (Seymu) pod (…) od dnia 7 października (…) 1788 do dnia 16 grudnia 1790 podług dat oblaty wydrukowany. (…) acc.: ACTUM in curia Regia Varsaviensi (…). – 72 druki datowane od 5 stycznia 1791 (…) do 31 stycznia 1792 (…). – Folio, k. [179]. Razem opr. sk. z epoki.

Klocek; zbiór aktów prawnych Sejmu Czteroletniego (…). Wśród nich m.in.: Ustawa Rządowa [akt Konstytucji 3 Maja]. Wykaz wszystkich 72 druków na życzenie. Cena wywoławcza 6.000 zł.

O wykaz poprosiłem tylko ja, największe biblioteki, takie jak Biblioteka Narodowa, Ossolineum czy duże uniwersyteckie, otrzymały ten wykaz razem z katalogiem aukcyjnym. Na XX stronie „Magazynu”, będącego dodatkiem do Expressu Bydgoskiego z 19 marca 2004 roku, w całości poświęconej aukcji, jest wśród innych zdjęcie bibliofila przeglądającego ten wolumin, jednak w artykule podpisanym przez Piotra Schutta, na temat tej księgi i o Konstytucji nie ma ani jednego słowa, a przecież był to pierwodruk Konstytucji 3 Maja. Klocek ten został wówczas sprzedany za cenę wywoławczą. Nie licząc wartości Zbioru konstytucyi (…), dzieląc kwotę 6.000 zł przez 72 otrzymujemy 83,33 zł (słownie: osiemdziesiąt trzy złote i 33 grosze) za jeden poszczególny dokument – pierwodruk z ostatniego roku Sejmu Wielkiego, w tym wszystkich ustaw organizujących Rzeczpospolitą: Sejmiki, Sejmy, Sądy sejmowe, Straż, Miasta nasze królewskie wolne, Urządzenie wewnętrzne miast wolnych, Komisję Policji a przede wszystkim Ustawę Rządową.

83 złote i 33 grosze za pierwodruk Konstytucji 3 Maja do 8.140.000,- dolarów za pierwodruk Deklaracji Niepodległości

Konstytucja Stanów Zjednoczonych

Konstytucja Stanów Zjednoczonych została uchwalona w 1787 roku. Istnieją egzemplarze projektów konstytucji amerykańskiej powstałych podczas prac nad jej uchwalaniem.

Pierwszy rękopis został przesłany do drukarni Dunlap & Claypoole po 26 lipca. Około 1 sierpnia zostały wysłane do Kongresu egzemplarze do korekty, a 6 sierpnia wydrukowano blisko 60 egzemplarzy z obszernym lewym marginesem, mającym ułatwić dokonywanie adnotacji. Był to 7 stronicowy dokument składający się z 23 artykułów. Przetrwało do dzisiaj co najmniej 15 egzemplarzy z naniesionymi adnotacjami. Kolejna – druga wersja została wydrukowana 12 lub 13 września, składa się z 7 artykułów (21 części), liczy 4 strony. Również z około 60 egzemplarzy przetrwało 13 (wg innego źródła 15).

Rękopis ostatecznej wersji został podpisany (nie przez wszystkich uczestników konwencji) 17 września. Następnego dnia rano by ło gotowych 500 egzemplarzy (wydrukowano je jeszcze wieczorem po podpisaniu lub w nocy), przeznaczonych do celów urzędowych. Przetrwało 11 egzemplarzy. Istnieją przypuszczenia, że również wieczorem Konstytucja ukazała się jako jednostronny dodatek do gazety Roberta Smitha Evening Chronicle, dotychczas brak było informacji o istnieniu jakiegokolwiek jego egzemplarza. Ostatnio jednak pojawiły się informacje, że odnaleziono egzemplarz drukowany przez Smitha jako „Broadside” (druk jednostronny przeznaczony do wywieszania) z datą 17-go września, być może jest to właśnie ten dodatek. Jednak nie ma pewności, iż był on następnego dnia dokładany do gazety. Egzemplarze całej gazety z tych dni w dalszym ciągu nie są znane. Następnego dnia – 19 września rano tekst Konstytucji został opublikowany w 5 różnych gazetach, w tym w Pennsylvania Packet wydawanej przez Dunlap & Claypoole.(Dunlap wykorzystując poprzednie składy najpoprawniej wydrukował tekst konstytucji, pozostałe gazety nie uniknęły błędów). Przetrwało przynajmniej 25 egzemplarzy tego numeru gazety. One to są powszechnie uznane za pierwszą ogólnie dostępną edycję. Pojawiały się wielokrotnie na różnych aukcjach i tak poszczególne egzemplarze były sprzedane przez dom aukcyjny Sotheby w 1976 za 2 000.- dolarów, w 1983 za 24 000.- w 1987 za 100 000.-, w 2001 za 130 000.-. Dom aukcyjny Christies w 1998 uzyskał cenę 70 000.-, a ostatnio 19 listopada 2005 r. Freeman 207 225.-

Ciągle dochodzą nowe informacje. I tak w 2008 r. w Londynie w zbiorze dokumentów został zidentyfikowany 26 egzemplarz edycji, którą uważa się za pierwszy ogólnodostępny druk Konstytucji Stanów Zjednoczonych.

Nie za pierwodruk a za wydanie Hartford Printed and Seld by Nathaniel Patten z r. 1787 11 czerwca 2013 roku na aukcji Sotheby uzyskało cenę 40 625 USD. U Christie’s prawie rok wcześniej, 22 czerwca 2012 roku niezwykły egzemplarz Konstytucji współoprawny z egzemplarzem pierwszych 10 poprawek (Kartą Praw), wydanie z roku 1789, niezwykły bo egzemplarz I Prezydenta Stanów Zjednoczonych – Jerzego Waszyngtona z jego marginaliami (George Washington’s Annotated Copy of the Constitution and Bill of Rights, 1789), przy estymacji 2 – 3 miliony został nabyty za 9 826 500 dolarów (marginalia te to ołówkowe podkreślenia uprawnień prezydenta).

83 złote i 33 grosze za pierwodruk Konstytucji 3 Maja do 207 225.- dolarów za jeden z pierwszych licznych druków Konstytucji Stanów Zjednoczonych to niby nieco lepiej, ale czy aby na pewno?
Obraz ten ulega zmianie, od 22 czerwca 2012 roku  już do prawie 10 milionów dolarów.

Smutne podsumowanie

Czy kiedykolwiek a jeśli tak to kiedy będziemy wiedzieć nie tyle o tym jak były sprzedawane ale w ilu i jakich egzemplarzach oraz gdzie znajdują się pierwodruki Konstytucji 3 Maja?

Opracowanie profesora Jerzego Koweckiego o rękopisach i drukach Konstytucji 3 Maja opublikowanych w okresie jej obowiązywania przygotowane do druku w latach 1970-1971 mogło się ukazać dopiero w roku 1981 (w przeciągu niecałych trzech miesięcy 2 wydania po 20 tysięcy egzemplarzy), następne wydanie z pięknym esejem z tytułem zaczerpniętym z tekstu konstytucji Dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic było możliwe w roku 1991 – w dwusetną rocznicę uchwalenia Konstytucji. W tym samym roku ukazało się faksymilowe wydanie oblatowanego pierwodruku (ze zbiorów prywatnych) z notą wydawcy – profesora Zbigniewa Golińskiego w dużej mierze opartą na ustaleniach Koweckiego z roku 1971. W piątym wydaniu (z roku 2014) opracowania profesora Koweckiego  w dalszym ciągu wymienione są tylko cztery, te same,  egzemplarze z formułami oblaty (mimo adnotacji na k. tyt., iż jest to wydanie zmienione). O egzemplarzach trzykartkowych nadal głucho.

Pytam raz jeszcze: Gdzie i kiedy rzetelną, uaktualnioną wiedzę na temat pierwodruków będzie można znaleźć? Czy będziemy czekać do następnej „okrągłej” rocznicy? Minęła 225-ta. Na 250-tą? – Ja zapewne nie doczekam.

Od cen osiąganych na aukcjach choć ciekawych znacznie ważniejszy, moim zdaniem, jest stan świadomości społecznej oraz zainteresowanie tematem a raczej okazywany jego brak zarówno przez biblioteki jak i organizacje które powinny zajmować się badaniem i propagowaniem historii Polski.

Bez względu na to jaka była wiedza bibliotekarzy o ilości istniejących pierwodruków Konstytucji 3 Maja z całą pewnością są biblioteki w których druku tego nie ma, a powinien być (nie chcę tutaj zestawiać ich listy) i to w kilku egzemplarzach, tak aby mógł być eksponowany na wystawach. Bydgoska aukcja była straconą, bardzo rzadko spotykaną okazją dla wielu bibliotek aby ten brak uzupełnić. Należy liczyć się z tym, że jeśli pojawią się w handlu antykwarycznym następne egzemplarze to będą osiągać znacznie wyższe ceny, tak jak to się działo w Stanach Zjednoczonych. Mało pocieszające jest to, iż brak zainteresowania bibliotek (nie wierzę, że żadnej z nich nie było ich stać na wydanie sześciu tysięcy złotych) drukiem konstytucji na aukcji umożliwił kupno jego księgolubowi który to kilkakrotnie go pokazywał, w tym już w maju 2004 roku w Szymbarku na wystawie wśród innych druków związanych z Konstytucją 3 Maja. W przeciągu pięciu dni wystawę obejrzało około pięciuset osób – głównie młodzieży.

Zdecydowaną większość informacji o Deklaracji Niepodległości i Konstytucji Stanów Zjednoczonych wyszukał na amerykańskich stronach w Internecie Robert Lipiński (m. in. na stronach Historical Society of Pennsylvania, National Archives, National Park Service). Po roku 2009 informacje przekazuje mi Paweł Podniesiński, nasz komiliton prowadzący biuro Portolan – serdeczne dzięki. U nas o samej Konstytucji jest wiele stron (nie zawsze rzetelnych) ale o pierwodrukach Konstytucji 3 Maja w Internecie nic mi nie udało się znaleźć.

Przypisy:
¹ Trzeci rękopis oryginału Ustawy Rządowej, a w zasadzie jej projekt, pisany wąską kolumną na prawej połowie karty o wymiarach 23,5 x 39 cm, z podpisami marszałków jest umieszczony w księdze zawierającej m.in. czystopisy i bruliony konstytucji z lat 1790-1791, przechowywany w zespole Archiwum Sejmu Czteroletniego, t. XX, k. 91-101 [Egzemplarz z Archiwum Sejmu [?]. On to był prawdopodobnie odczytany na sesji w dniu 3 maja . Widnieją na nim nieliczne  poprawki. Na ostatnich jego kartach jest też Deklaracja stanów zgromadzonych.
Wąską kolumną, na połowie karty drukowane były projekty ustaw, następnie rozdawane sejmującym stanom.

Do pobrania: Wojciech Kochlewski – Pierwodruki: Deklaracji Niepodległości, Konstytucji 3 Maja, Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Artykuł opublikowany w czasopiśmie Akapit – Rocznik Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie, Tom I/2006, s. 21-24. (pdf, 3 MB)

[wróć na górę strony]